تاریخچه عشایر در ایران

عشایر در طول تاریخ یکی از مهم ترین طبقات اجتماعی بوده اند که نقش بسیاری در تحولات سیاسی و اجتماعی داشته اند .

جمعیت این طبقه اجتماعی از ابتدای قرن حاضر حدود 2درصد جمعیت کل کشور(حدود یک و چهارصد هزارنفر) را شامل می شده است که این جمعیت نیز رو به زوال می رود.

ایل به چه معنایی است؟

کهن ترین سندی که واژه ایل در آن به کار رفته متعلق به ترک های سلجوقی است (دایره المعارف بزرگ اسلامی ، ج 10، ص 698).

مؤلف جامع التواریخ، ایل را به معنای “مطیع و فرمانبردار” به صورت ترکیبی “ایل کردن”(مطیع کردن) و “ایل شدن”(مطیع و فرمانبردار شدن) به کار برده است (همدانی، 1362، ج1، ص 247- 245).

در دوره ایلخانان عنوان “ایل خان” برای فرمانروایان مغول در ایران به کار می رفته است و ایلات به معنای جماعتی از مردم کوچنده و نیمه کوچنده، با ساختار اجتماعی و سیاسی خاص در زبان فارسی مصطلح یافت (دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج 10، ص 698 و 699).

ایل واژه ای ترکی مغولی است که در فرهنگ های لغت به معنای دوست، موافق، یار، همراه، و همچنین رام و مطیع، و ولایت و قبیله و طایفه آمده است و عموما به گروه و جماعتی منسجم از مردم چادرنشین و عشایر اطلاق می شود.

در متون فارسی، واژه ایل با واژه های قبیله، قوم، عشیره، طایفه، اویماق، خاندان و دودمان غالبا هم معنی و مترادف هم آورده شده اند. البته برخی از این کلمات را نمی توان هموزن و مترادف ایل بکار برد مثل کلمه قوم که حوزه گسترده تری را در بر می گیرد.

در تعریف ایل آورده شده است، ایل یک واحد سیاسی و اجتماعی است که از اتحاد چند طایفه با حوزه فرهنگی، آداب و رسوم و تاریخ مشترک تشکیل می شود و معمولأ وجود نیا، سرزمین و منافع مشترک، توزیع متعادل مرتع و چراگاه، ایجاد انسجام درونی در مقابل جوامع همسایه و حفظ و بقای قدرت در بین این چند طایفه، زمینه ساز شکل گیری ایل است.

به عبارت دیگر، ایل اتحادیه ای سیاسی متشکل از طوایف و تیره های مختلف عشایری است که با اتکا به وابستگی های خویشاوندی و همخونی(نسبی،سببی و آرمانی)، و بنا به مصالح و ضرورتهای سیاسی و اجتماعی در برهه ای از زمان و در سرزمینی مشترک که دارای قلمرو ایلی مشخصی نیز هستند، با هم متحد شده و تشکیل یک واحد ایلی را می دهند و رهبری و مدیریت آن بر عهده ایلخان است.

عناصر مهم زندگی ایلیات و عشایر

دکتر نادر افشار نادری، مردم‌شناس ایرانی، سه عامل زیر را به عنوان عناصر اصلی تعریف “ایل” بیان داشته است:

1 ـ   وجود ساختار ایلی؛ تقسیم ایل به طایفه، تیره و  واحدهای اجتماعی کوچک تر.

2 ـ  باور اعضای ایل که به این ساخت و نظام ایلی تعلق دارند.

3 ـ  وجود سرزمین مشترک. 

عشایر ایران

در شناخت ایلات و عشایر ایران باید سه عنصر و شاخص  اساسی زیر را مد نظر داشت:

1- عنصر قبیله‌ای، به مثابه “سازمان اجتماعی” ایلات و عشایر.

2- عنصر کوچ‌نشینی، به مثابه “شیوه زیست” ایلات و عشایر.

3- عنصر دامداری، به مثابه “شیوه معاش” ایلات و عشایر. 

بر این اساس، ایل جمعیتی است که سازمان اجتماعی آن عشایری و قبیله ای، شیوه زیست آن کوچ‌نشینی (کوچ‌نشینی کامل یا نیمه کوچ‌نشینی) و شیوه معاش و اقتصاد آن متکی بر دامداری است.

این جمعیت یک واحد مستقل اجتماعی و سیاسی را تشکیل می دهند که دارای فرهنگ، تاریخ و سرزمین جغرافیایی مشترک هستند.

عضویت در ایل مستلزم پیوند تباری است و اعضای ایل دارای “احساس تعلق به ایل” (به تعبیر دکتر افشار نادری) و یا “عصبیت” (به تعبیر ابن‌خلدون) هستند. این روانشناسی مردم ایلیاتی را “عرق ایلی” می نامند.

اگرچه امروزه تحولات سیاسی و اقتصادی، یکجانشینی و  اسکان، و مهاجرت به شهرها و روستاها، بنیان های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایلات و عشایر را دگرگون کرده است به طوری که سلسه مراتب و ساختار ایلی نسبت به گذشته کمرنگ و تا حدود زیادی دچار فروپاشی شده است،

اما همچنان در رده های پایین هرم ساختار ایلی، مناسبات اجتماعی ایلی برقرار است.

 آمار رسمی تعداد ایل در کشور

بر اساس آخرین سرشماری عشایر کوچنده کشور که در تیرماه 1387 توسط مرکز آمار ایران انجام شده است، تعداد ایل های کشور  104 ایل و 552 طایفه مستقل اعلام شده است